Fenike
Fenike haritası
Fenikeliler (Rumca:Phoiníkē), Antik çağda yaşamış Sami ırkından Akdenizli bir kavimdir.
Tarihleri
Fenikeliler, bölgeye milattan önce üç bin yıllarında gelmişlerdir. Aradus, Simyra, Tripoli, Cebal-Byblos, Beryte, Sidon, Tyros, Akkho liman şehirlerini kuran Fenikeliler, milattan önce 2500 yıllarından itibaren Mısırlılarla ticari münasebete başlamışlardır. Bu ülkeye ağaç ve nebati koku maddesi, zeytinyağı ve reçine ihraç ederlerdi. Ancak siyasi bakımdan iyi teşkilatlanamadıklarından kısa zamanda Mısır’ın nüfuzu altına girdiler. İki bin yıllarının başında Hiksosların istilalarına uğradılar. Mısırlılar istilacılara karşı korumak bahanesiyle Fenike topraklarını tamamen askeri işgal altına aldılar.
Uzun süren karışıklıklardan sonra Fenike, MÖ 14. yüzyılın sonunda Mısır’ın işgalinden kurtuldu. MÖ 9. yüzyılda ise, Fenike için Asurlular büyük bir tehdit unsuru oldu. Zaman zaman Fenike üzerine seferler düzenleyen Asurlular bölgeyi kısa aralıklarla hakimiyetleri altına aldılar. Fenike MÖ 6. yüzyılda Perslerin istilasına uğradı. Daha sonra Büyük İskender tarafından zaptedildi.
Fenikelilerin Sur kentinden kovulan bir grup asi Fenikeli MÖ 800 yılında Tunus sahillerinde Kartaca’yı kurdular. Kartaca kendi statüsüne rağmen Fenike kentlerinden olan Tyros’a bağlılığını sürdürdü ve ticari karının %10’unu tanrı Melkart’ın tapınağına bağışladı. Kartaca Roma’ya karşı Hannibal isimli komutanı ile girdiği savaşı kaybetti ve bu sayede Roma, Akdeniz ticareti ve hakimiyetini ele geçirdi.
“Fenike” adı
Fenikelilere bu ismi veren Yunanlılar olmuştur ve Fenikeliler ismini ilk olarak Yunanlı tarihçi Homeros kullanmıştır. Fenikelilerin kendi dillerinde kendilerine ne ad verildiği tam olarak bilinmemektedir. Kendilerini Kenaniler adıyla zikrettikleri sanılmaktadır. Kenani adı bazı araştırmacılara göre Hurrice olan bir sözcük iken bazı araştırmacılara göre de Samice bir sözcüktür ve kırmızı anlamına gelen Kenanigi’den gelmektedir. Fenikeliler adı da benzer şekilde Yunanca’da ‘kızıl insanlar’ anlamına gelen Phonikes kelimesinden gelmektedir. Kısaca bu etnik topluluğa Helenler Fenikeliler adını verirken Doğu kavimleri Kenaniler adını kullanmıştır.
FENİKE – KENAN ADI VE KENANLILARIN KÖKENLERİ
Kenaniler, genelde Tevrat dolayısıyla Filistin nüfusu içindeki İsrailliler-öncesi ve onlar tarafından kısmen yerlerinden edilen ana unsur olarak bilinir. Kenan; Mezopotamya, Mısır ve Anadolu arasında bulunan bölgeye verilen isimdir.
Fenik veya Fenike adı, bu halkın kendisinin kullandığı bir ad değildir. Onlara bu adı verenler Yunanlar olmuştur. Aslen bu halkın ismi kutsal metinlerde de sıkça geçen Kenanlılar’dır. Kenanlı – Knanaye – Kinha Sami Dilleri’nde “Tüccar” anlamındadır. Halkın esas uğraşı olan ticaret ile uyumlu bu isim kutsal metinlerde de sıklıkla geçmektedir. John Gray’ın “Ancient Peoples And Places” serisi arasında çıkan The Canaanites (1964, 38. cilt) adlı çalışmasına göre, Canaan (Kenan) adı, İskenderiye Körfezi’nden Carmel Head’e kadarki Suriye kıyısının M.Ö. 2. milenyumdaki Semitik (Sami) adı olan Kinahna’dan gelmedir.
Daha sonraları bu halka Yunanlar tarafından verilen “Fenikeliler” ismi ilk olarak Yunanı tarihçi Homeros tarafından kullanılmıştır. Halbuki bu bölgede yaşayan halk yazı yazmaya başladıklarından itibaren kendilerini Kenanlılar olarak adlandırdıkları bilinmektedir. Homeros tarafından ilk olarak kullanılan Fenike isminin menşei belli değildir. Bu ismi Mısırlılar’da kullanılan “Fenkhu” teriminden aldıkları görüşü vardır. Bazı tarihçilere göre ise Yunanlılar tarafından Fenikeli olarak isimlendirilen Kenan adı, Hurrice (Hurriler de M.Ö. 3. binde yaşamış olan Süryaniler’in kökenini oluşturan halklardan biridir.) bir sözcük olan ve “kırmızı” anlamına gelen Kenaggi’den gelmedir. Yunanca olan Phoenician (Fenike, Fenikeli) adı da “kırmızı” demektir.
Zaman zaman bağlı oldukları büyük şehirlere göre de Surlular, Saydalılar olarak da isimlendirilmişlerdir. (Özellikle bu site-şehir devletlerin öne çıktığı dönemlerde). Fenikeliler’e, en eski Fenike kenti olduğu söylenen Beyrut’un 20 mil güneyindeki Sidon’un (Zidon; Arapça’da Saida, Sayda) adıyla Sidonlular (Saydalılar) dendiği de olmuştur. Başlangıçta yalnızca Sayda kenti sakinlerini tanımlayan bu ad, bazı dönemlerde Fenikeliler’in genel adı olarak da kullanılmıştır. Sayda’nın adı M.Ö. 1500’den itibaren Mısır kayıtlarında anılır. Bazı kaynaklarda ise, Fenikeliler’e, bir diğer eski ve ünlü Fenike kentinin adıyla Tir’liler denmektedir. Tir’in diğer adı Sur’dur.
Bazı kaynaklara göre ise Fenikeliler, İsrailliler de dahil tüm komşuları tarafından Saydalılar (Sidonlular) olarak nitelendirilmişlerdir. Bu ad, bazı dönemlerde Fenikeliler’in genel adı olarak da kullanılmıştır. Sayda’nın adı M.Ö. 1500’den itibaren Mısır kayıtlarında anılır. Bazı kaynaklarda ise, Fenikeliler’e, bir diğer eski ve ünlü Fenike kentinin adıyla Tir’liler denmektedir. Tir’in diğer adı Sur’dur.
“The World’s History” adlı esere göre, Fenikeliler, İsrailliler de dahil tüm komşuları tarafından Sidonlular olarak adlandırılmışlardır. “Sur ve Sayda Birleşik Krallığı”(Tir ve Sidon) da “Sidonlular Krallığı” diye bilinmiştir.
Erken dönemlerde Fenikeliler’in (Kenanlılar’ın) yerleşim bölgeleri
TARİHÇE
Fenikeliler ilk olarak tarih sahnesine M.Ö. 3000 yıllarında çıkmışlardır. Günümüzde Lübnan, Suriye ve İsrail’in bir bölümünü içine alan Doğu Akdeniz kıyı şeridinde beliren Fenikeliler’i ilk olarak Mısırlılar ve Sinearlıların kaynaklarında söz edilmektedir.
3. binde bölgede belirmeye başlayan Kenanlılar 2. binde Lübnan dağları ile Akdeniz arasındaki sahil şeridinde bulunan koylara yerleşmişlerdir. Bu yerleşimler zamanla ünlü Kenanlı liman kentlerine dönüşmüştür. Bu liman şehirleri Karmel ve Ugarit -Ras şamra – şehirlerini kuzey ve güney sırlarını oluşturdukları bu kentler sırasıyla Ugarit, Arad, Simira, Botris, Biblos, Berit, Parfion, Sayda (Sidon), Serapta, Sur (Tir) ve Akko siteleridir. En ünlü olanları ise kuzeyde bulunan Sur ile güneyde kurulmuş olan Sayda’dır.
Ortadoğu’daki toprağa bağlı olan diğer Süryani toplumlarından farklı olarak yerleştikleri bölgenin coğrafi özelliklerinin de etkisi ile yaşam ve medeniyetlerini denize yönlendirmişlerdir (Suriye kıyıları ticareti genişletmek hususunda oldukça elverişliydi). Yine bu sebeptendir ki Fenike medeniyeti (tarıma elverişli olmayan topraklardan ötürü) köy-kırsal temelli yerleşim birimleri kurmamıştır.
2. binde Fenikeiler’in tarihi konusunda en aydınlatıcı bilgiler Asur ve Mısır kaynaklarında bulunmaktadır. Bu site-şehirler bir devletten ziyade her birinin kendi kanun ve kuralının olduğu bağımsız devletlerin oluşturduğu bir federasyon olarak yönetilmişlerdir. Bu konuda Fenikeliler Süryani halklardan Aramilere benzemektedir. Çünkü Aramiler de diğer Süryani halklar olan Akad, Babil ve Asur gibi tek devlet kurmamış, bağımsız krallıklar olarak yaşamıştır. Fakat bu site-devletlerinden özellikle ikisi; 2. binde Sayda ve 1. binde özellikle Sur-ağırlıklarını hissettirmiştir ve Fenike kültür ve tarihini belirlemiştir. Bu sebepledir ki bazen Fenikeliler Kenanlı/Fenikeli yerine Sidonlular şeklinde de isimlendirilmiştir. Bir başka önemli site-devlet olan Biblos ve Ugarit özellikle eski ve orta krallık zamanında Mısır ile ticari ilişkileri sebebiyle bu konuda ikincil planda kalmış ve ticaret yollarını güvenceye alacak olan bu siyaseti izlemiştir. Sayda ve Biblos sonunda Ege ile Mısır arasındaki ticarete hakim olmuşlardır (M.Ö. 19. ve 18. yy’lar).
2. binde Fenike’nin en büyük site-devleti (metropolü) olan Sayda, Tamiras Irmağı’ndan Serpta’ya kadar uzanıyordu. M.Ö. 15. – 16.yy.’larda Mısırlılar Suriye ve Fenike’yi nüfuzları altına almışlardı. İşte bu dönem içinde Sidon öne çıkmış ve Mısır ile sıkı bir ticaret ağı kurmuştu. Özellikle bu ticaret ağından elde edilen mallar Aram diyarına (Suriye), Mezopotamya ve Güney Mezopotamya aracılığıyla Hindistan’a gidiyordu. Bu devirde Fenike ticareti ve kültürü (1. binde batı Akdeniz’e ve Cebelitarık dışına yayılacaktır) özellikle Doğu Akdeniz’de gelişmiştir. Ege sahillerinde Kıbrıs, Rodos, Girit ve Taşoz’da koloniler kurulmuş ve buralardan çıkarılan madenler (örneğin Kıbrıs’tan bakır, Taşoz’dan altın) işlenmiştir.
Firavun I. Ahmes’le başlayarak M.Ö. 1570’lerden itibaren Mısır Fenike devletlerini ele geçirmiş ve vergiye bağlamıştır. Fenike devletleri Mısır hegemonyasına karşı iki gruba ayrılmıştır. Başta Sayda, Simira ve Arad olmak üzere birçoğu Mısır hegemonyasına karşı olurken Biblos ve Sur Mısır taraftarı bir siyaset gütmüştür. Özellikle Sayda kralları olan Zimridakr ile Beruthaalin, yine Süryanilerin kökenini oluşturan bir halk olan Amurriler’in kralları ile birlik olarak Mısır’a karşı isyan etmişlerdir.
M. Ö. 14 yyda Fenike kentleri Hattiler’in güçlenmesi ve Amurriler’in karşı çıkışları ile de ilişkili olarak teker teker Mısır nüfuzundan çıkmışlardır.
İkinci bin sonlarında ise Filistinliler ve onlarla akraba olan Zakalar’ın bölgeye gelmesi ve M. Ö. 12. yyda Sayda’ya saldırmaları sonucu, şehir yağma edilmiş yakıp yıkılmıştır. Sur kenti de aynı akıbete uğramıştır.
Birinci binin başından itibaren ise bu işgal ve yıkım evresinin ardından Fenike şehirleri tekrar yükselişe geçmiştir. Deniz halklarının istilası sonrası oluşan siyasi ve askeri durum Fenike Federasyonu için bir bağımsızlık çağının başlangfıcı olmuştur. Bu dönemde Mısır, Hitit ve Asur devletleri gerilerken Kenanlılar, Aramiler ve İbraniler gelişmiştir. Eski Ahidin I. krallar 5-(1-11) ayeti bu dönemlerde Fenike Federasyonu’nun bağımsızlığı hakkında bize bilgi vermektedir. X. yy’da Filistinliler’in İbraniler tarafından bozguna uğratılmasından sonra bölgedeki kaos devri kapanmış bununla beraber artık Fenike kültürünün ve federasyonunun merkezi Sur şehri olmuştur. Bu dönemde Fenikeliler doğu Akdeniz’in yanısıra batı Akdeniz’i de ele geçirmiş; Malta, Sicilya adaları, Tunus’ta Kartaca ve Utika, Cezayir’de, İspanya da Kadeks ve Banarme, Malaga gibi birçok yerleşim kurmuşlardır. Bununla da kalmayıp Cebelitarık Boğazını geçmiş İngiltere ve Fas’a kadar ilerlemişlerdir. Bunun yanında şaşırtıcı bir gerçek de bu devirde yine aynı amaç için Fenikeliler’in Atlantik Okyanusu’nu aşarak Brezilya’ya gittikleri tarihi ve arkeolojik bulgularla ispatlanmıştır.
SUR KRALLARININ KRONOLOJİK LİSTESİ
Abibaal
Hiram I (Ahiram) (MÖ. 969-935)
Baal Utsur (MÖ. 935-919)
Abdaştart (MÖ. 918-910)
Saltanat Gasbı (MÖ. 909-888)
İtobaal I (MÖ. 887-856)
Baal Utsur(MÖ. 855-850)
Baal Utsur(MÖ. 855-850)
Mettenos (MÖ. 849-821)
Pigmalion (MÖ. 820-774)
Hiram II (MÖ. 750’ler)
Maitena (MÖ. 701’ler)
Luli (Elulaios) (MÖ. 700’ler)
İtobaal II (MÖ. 676’lar)
Baal (MÖ. 606’lar)
(Bu konu ileriki sayılarda ayrıntılı olarak işlenecektir.) Sur’un ilk kralı Abibaal (M. Ö. 1020) olmakla birlikte Ardılı olan Sur Fenike krallarının en şöhretlisi I. Hiram (Ahiram) M. Ö. 969 – 935yılları arasında tahta geçmiştir. Bu dönemde Fenikeliler İbraniler ile iyi ilişkiler kurmuş ticari ve askeri ortak anlaşmalar da bulunmuşlardır. Bu diyalogun en belirgin örneği Kral Hiram’ın Kral Süleyman’a Tanrı’ya adayacağı mabedin yapımı için çok sayıda usta, sedir ve selvi keresteleri göndermesi gösterilebilir. Bu durum Eski Ahid’in I. Krallar bölümünde geçmektedir. Kenanlı (Fenikeli)-İbrani ilişkileri hakkında Kitabı Mukaddes’te (Özellikle “I. Krallar” kitabında çok sayıda ayet bulunmaktadır. İkili ilişkiler o kadar ilerlemiştir ki İbrani kral Ahab’ın Fenike kralı İtobaal’in kızı İzabel ile evlenmesi buna çarpıcı başka bir örnek olarak verilebilir. Fenike kültürü bu dönemde İbraniler üzerinde dini yönden bile etki göstermiştir.
Uğraştıkları zanaat
Doğusunda Lübnan Dağları, batısında Doğu Akdeniz kıyıları, güneyinde Ras Nakura Burnu, kuzeyinde Asi Irmağı bulunan alanda yaşayan Fenikeliler, denizci olduklarından Orta Doğudan Batı Akdeniz kıyılarına kadar yayılmışlardır ve deniz ticareti ile uğraşmışlardır.Fenikeliler Akdeniz civarında birçok koloni kurmuşlardır. Ticarette çok ileriydiler, gemileri de gelişmişti. Hammadde kaynaklarına ulaşmak için koloni kuruyorlardı ve Yunanlıların en büyük rakipleriydi. Kumaş, metal eşya, keten ihracatı yapıyorlardı.
Akdeniz çevresinde birçok ticaret merkezleri ve koloniler kuran Fenikeliler, çöl kervanlarının uğrak noktaları olan Şam, Hama, Dibre şehirlerinden ticaret malları alıp satıyorlardı. Batı ile doğu arasındaki ticarete aracılık ve komisyonculuk edip, ithalat ve ihracattan büyük gelir sağladılar. Dokuma, işlenmiş deri, mor boya ve koku maddeleri ticaret dallarının başta gelenleriydi.
Gemici ve Tacirler
Fenikeliler astronomi bilgilerinden yararlanarak, üç yüzyıl boyunca Akdenizi enine boyuna dolaştılar, Kıbrısta (orada bakır buldular), Giritte, Sicilya ve Sardinyada ticari koloniler kurdular. İspanyaya kadar gittiler, Cebelitarık Boğazından aşıp Fasa, hattâ Kameruna vardılar. M. Ö. IX. yy.da hızla gelişerek, Romaya rakip olacak Kartaca şehrini de Fenikeliler kurdular.
İşlenmiş bronzu, fildişini, seramiği, doğu camını ve özellikle lal renginde bir deniz kabuklusundan elde edilen boyayla boyanmış kumaşları her yörede tanıttılar. Siteleri çok zengin oldu, ama aynı krallar tarafından yönetilen bu siteler, birleşmeyi bilemediler ve M.Ö. VI. yy.da Perslere boyun eğmek zorunda kaldılar.
Fenikelilerin dini Yunan ve Roma inanışlarını, tapınışlarını etkiledi. Fenikeliler, tanrı Baale genç çocukları kurban eder, böylelikle denizlerde onun himayesini sağlamağa çalışırlardı. Güzel tapınaklar yapar, heykel yontar ve kuyumculuğu iyi bilirlerdi. Batılılara çok şey öğretmişler, özellikle alfabeyi de onlar icat etmişlerdi.
Din
Mezopotamya kavimlerinde olduğu gibi, Fenikeliler de politeisttiler. Tanrıları erkek ve dişi olmak üzere ikiye ayrılırdı. Ayrıca her şehrin bir tanrı ve tanrıçası vardı. Bereket tanrıçası Astart, tarım tanrıçası Atargatis en büyük tanrılarındandı. Dağlar ve tepelere tapınak yapıp, ilk doğan erkek çocuklarını tanrılarına kurban edip, oturarak taparlardı.
Dil ve edebiyat
Fenikelilerin dili, Kenan grubundan Sami dilidir. Alfabenin mükemmel hale getirilmesi ticaret işlerini kolaylaştırmıştı. Fenike yazılı metinleri ticari mahiyettedir. Mimarlıkta en çok kullandıkları malzeme, taş olmuştur. Evleri tek katlı olup, salonu, hamamı ve su kuyusu vardı. Tapınakları dikdörtgen şeklinde olup, koridorla avludan ve adak yerlerinden meydana gelir.
FENİKE KOLONİLERİ
Lübnan dağları tarafından birbirinden ayrılmış küçük site devletlerin oluşturduğu Fenike Birliği, hiçbir zaman siyasal bakımdan büyük ve ezici bir güç olamadı. Kentler kısa aralıklarla bağımsız yaşadılarsa da, genellikle büyük komşularına yıllık vergi ödemek zorunda kaldılar. Ticaret ile uğraşan Fenikeliler askeri güç olarak Kartaca dışında hiçbir zaman iddialı olmadılar. Siteleri çok zengin oldu, ama aynı krallar tarafından yönetilen bu siteler, yeterince birleşmeyi bilemediler. Bununla birlikte M.Ö. l. binyıl başlangıcında, Akdeniz’de ticaret ilişkilerim İspanya ve Akdeniz’e kadar genişletip, Tunus kıyısındaki Kartaca’da, Cebelitarık boğazının ötesindeki Cadiz’de, vb.koloniler kurdular (M.Ö.800). Böylece Akdeniz’i Suriye kıyılarından Cebelitarık’a kadar uzanan Eskiçağ’ın en büyük deniz ticaret alanı haline getirdiler.
Fenikeliler, fetih amacıyla değil ticaret amacıyla koloniler, yeni yerleşimler kuruyorlardı. Kurdukları yerleşimler büyük kitlesel göçü gerektirmiyordu. Fenikeliler için keşif aynı zamanda medeniyet ve ticaret anlamına geliyordu. Gittikleri ve yerleştikleri bölgelere isim veriyor ve önemli yerleşimler kuruyorlardı. Bunu bir sömürü olarak değil bir ulaşım ve medeniyet götürüsü olarak yapıyorlardı. Yerleşimleri aynı zamanda kendilerinin hammadde ihtiyacını karşılıyordu. Bakır Kıbrıstan, gümüş toros dağlarından çıkarılırdı. Gemiler ile denize açılarak uzak diyarlara gidiyorlardı. Melkart’ın sütunları (Fenike tanrısı) ismini verdikleri Cebelitarık boğazına giden Fenikeliler daha sonra burayoda geçerek kalay adası denen İngiltereye, kehribar kıyısı dedikleri Baltık ülkelerine gittiler, fasa ve hatta 1930larda kesin olarak kanıtlandığı gibi Brezilya sahillerine gittiler. Buradaki uygarlıklar ile ticaret yapan Fenikelilerin Amerikaya gelişi Kristof kolombtan 25 asır öncesine rastlamaktadır. Bu konuda brezilyada bulunan bir stel daha öncleri bir efsane olarak görülen bu olayı bütün gerçekliği il egözler önüne sermiştir.
KUZEY AFRİKA
Akdenizin Kuzey Afrika kıyılarının büyük bölümü sur va sayda başta olmak üzere Fenikelilerin kolonizasyonu ile yerleşime açıldı. Fenikelilerin amacı istila edip yerleşmekten ziyede İspanya ile bir ara limanlar zinciri kurnak idi.Burada kurulan koloniler arasında bilinen en eski olanları Gades M.Ö.1110, Utica MÖ 1101 yılında kuruldu. MÖ 814 yılında kurulan kartaca ise zamanla büyüyerek Fenikelilerin tarihteki en güçlü imparatorluğu oldu. Adı Fenikece-Süryanice Kart Hadast (yeni şehir) anlamına gelen Kartaca’nın Fenike prensesi Eliza ve beraberindeki 50 Fenikeli savaşçı tarafından kurulduğu anlatılmaktadır. Zaman ile Sicilya ve Sardunya’yı da içine alarak genişleyen Kartaca coğrafi özelliklerinde uygun olması nedeniyle zengin ve en güçlü koloni oldu.
Afrikadaki diğer koloniler, Leptis Manga Hippo, Suse, Oea (Trablusgarp-Libya), Konstantin (Cezayir.), Sabratha, Sidi Abdselam, Tamuda M Ö. 9. yyda kral İtobaal tarafından kurulduğu belirtilen Auza vb leridir. Bu arada Fenikeliler Mısır ülkesinde de koloniler kurmuşlardır. Fakat bunlar yerel güce boyun eğen birer ticaret limanı olarak işlev görmüşlerdir.
İSPANYA VE FRANSA
Abdera (Adra), Gadez (cadiz) Malaca (malaga) kartacalıların kurduğu önemli koloniler arasında idi. Cenova ve Marsilya da Fenikeliler tarafından kurulmuş olan ve günümüzde de halen önemini koruyan önemli yerleşim bölgeleri idi. Carthago nova (Yeni Kartaca) Roma ile yapılan Pön savaşları sırasında İspanya’da kurulmuştu.
ANADOLU
Fenikeliler sadece İspanya, Kuzey Afrika, Fransa ve İtalya ile sınırlı kalmamış. Batı akdenizin yanı sıra doğu Akdeniz de kıbrısta ve anadoluda yayıldığı bilinmekte. Kilikyadaki Samal (zincirli höyük), toros dağlarındaki Karatepe Fenikelilerin anadoludaki önemli merkezleri haline geldi. Buradan kuzeye doğru genişlediği hatta karadenize bile gittikleri bilinmekte. Marmara denizini geçerek karadenize gelen Fenikeliler Kızılırmak çevresine gelerek günümüzde yine ismi Fenikece-Süryaniceden gelen Bafranın çevresine yerleşmişleridir.
Parlak devrinde Fenikeliler
KARTACA
Roma İmparatorluğu ile aynı dönemde hüküm sürmüş Romalıların İtalya’yı ele geçirmesinden çok önce, Kuzey Afrika Kıyıları’nı, Sicilya’yı, Sardenya’yı, İspanya’yı ve Adriyatik Bölgesi’nin batı kısımlarını kontrolünde tutmuş, ünlü komutanı Hanibal yönetiminde, dönemin Roma İmparatorluğu ile büyük mücadelelere girişmiş olan bir imparatorluktur. Bu sebeple Kartacalılar tarih boyunca Romalılar ile birlikte anılmışlardır. Bazı çevrelerce barbarlık ve zalimlikle suçlanmış da olsa, KARTACA, aslen Fenikelilerin bugünkü Tunus sınırları içerisinde kurmuş olduğu en büyük ve de en güçlü kolonidir. Kartaca (Carthage / Kart Hadast – Yeni Kent), coğrafi konumu, medeni toplum yapısı ve üstün girişimcilik ruhuyla belirgin bir güç haline dönüşmüş ve çağdaşlarından sıyrılarak öne çıkmıştır.
Romalılar, İtalya’yı ele geçirdikten sonra topraklarını daha da genişletmek için M.Ö. 264 ile M.Ö. 146 yılları arasında Kartaca’lılar ile bir çok savaş yapmışlardır… “Pön savaşları” da denen bu savaşların ilkinde Romalılar Kartacalılar’dan gemi yapma sanatını ve onları denizde nasıl yenebileceklerini öğrenmişlerdir. İkinci Pön savaşında ise Kartaca Generali Hannibal, ordusu ile Alp Dağlarını aşarak bütün İtalya’yı ele geçirmiştir. Romalılar, hiç vazgeçmeden büyük bir hırsla savaş üzerine savaş yaparak İtalya’yı almış, daha sonra Afrika’ya geçerek Hannibal’ın ordusunu M.Ö. 202’de Kartaca yakınlarındaki Zama’da yenilgiye uğratmışlardır. M.Ö. 149 ile M.Ö. 146 yılları arasındaki 3. Pon (Punic) savaslarının sonucunda, Roma, daha önce Kartacalıların elinde bulunan Afrika ve İspanya’yı işgal etmiş ve Kartaca’yı yakıp yıkmışlardır.
KIBRIS
Kıbrısta muhtemelen 2. bin yılından itibaren Fenike yerleşimleri görülmektedir. Kition, Golgoi, Dalion, Tamassos Marion ve Lapheros kıbrıstaki önemli Fenike kültür ve ticaret merkezleri idi. Ege adalarına özelliklede Rodos’a yerleşmiş oldukları, ve diğer Yunan adalarından başlıca Thasos, Kytera, Melos ve Thera’ya yerleşmiş oldukları ve şehirler kurdukları bilinmektedir.
SİCİLYA
Fenikeliler 2. binyıl sonundan itibaren Sicilya’da görülmüşlerdir. Sicilya’da Fenikeliler tarafından Motya, rönesansta önemli tıp okulunun bulunduğu Palermo ve Salunto kentleri kurulmuştur.
SARDİNYA
Sardinya’da ise Nora yazıtı M.Ö. 9. yy.da Fenikelilerin burada bulunduklarının kanıtıdır. Nora dışında Sardunya’da bulunan diğer antik Fenike kentleri; Cagliari, Sulcis, Carloforte, Tharros ve Bythia, Monte Sirai’dir.
AMERİKA
1453’te Kristof Kolomb tarafından keşfedildiği iddia edilen Amerika’ya Fenikeliler ondan 20 asır önce gitmiş ve orada ticaret yapmışlardır. 1886 yılında Brezilya’nın Parahiba bölgesinde bulunan dikilitaş buna yeterli bir kanıt oluşturmaktadır. 1939 yılında Da Silva Ramos tarafından Fransızca yayınlanan çevirisi Sayda’lı Kenanlıların buraya Kral Hiram döneminde geldiklerini ve burada ticaret yaptıklarını göstermektedir.
1886 yılında Brezilya’nın Parahiba bölgesinde bulunan yazıt Fenikeliler’in Amerika’ya günümüzden 25 asır önce gittiklerine yeterli bir kanıt oluşturmaktadır. 1939 yılında Da Silva Ramos tarafından Fransızca yayınlanan çevirisi Sayda’lı Kenanlıların buraya Kral Hiram döneminde geldiklerini göstermektedir.
Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın bununla ilgili bir yazısı:
Amerika kıtasının keşfi tartışmalarında ileriye gidenler Müslüman denizcilerden çok, bugünün Müslüman tarihçileri gibi görünüyor. Fanteziye girmekten çekinmeyen bazı uzmanlar gençleri, geniş kitleyi ve politikacıları etkiliyor
Amerika kıtasına eski dünyalıların ulaşması, ulaştıktan sonra o kıtayı tanımaları, sakinleriyle karşılaşmaları ve eski dünya ile müşterek 500 yıllık tarihi onlarca teoriye kaynaklık etmiştir. Bilimin saptadıkları dışında kıtanın keşfini atalarına mal edenler de meydandadır. Bunların başında Vikinglerin soyundan gelen İsveç, Norveç ve Danimarkalıları saymalıyız. Atalarının ortak dili Norse’tur. Bugünün ölü dilini konuşanlara Vikingler diyoruz. Bizans’ın muhafız kıtaları ve Rusya tarihinde ismi geçenler (Varyag) bunlardır. Ama asıl önemlisi Britanya, Avrupa’nın liman şehirleri, hatta küçük Asya bu yağmacı ve savaşçı adamları tanır.
Viking masalları
İsveç müzelerindeki yüzlerce gümüş Samani devleti sikkesi herhalde Vikinglerin ticaret yoluyla ve alın teriyle kazandıkları paralar değildi. Hal böyleyken bugünkü İskandinavlar dedeleriyle iftihar etmeyi iş edindiler ve Amerika’ya ilk kendilerinin ulaştığını ileri sürdüler. Hatta bu gibi bir keşif gezisini denedikleri bile söyleniyor. Öyle de olsa Vikinglerin yaptığı söylenen seferle, bu seferin farkı vardır; çünkü bugünün insanları dünya haritasını ezbere biliyor, mevsimlerden ve coğrafi şartlardan haberleri var
Britanya’nın bahriye subaylarından Gavin Menzies emekli olduktan sonra çarpıcı ve kışkırtıcı bir eser meydana koydu. “1421: Çin’in Dünyayı Keşfettiği Yıl” başlıklı bu eser 2002’de çıktı. Orta Çağların Çin gemileri gerçekten çok büyüktür. Menzies, Çin amirali Zhang He’nin filosuyla sadece Amerika’yı keşfetmekle kalmayıp Magellan’dan çok evvel dünya turunu tamamladığını da söylüyor. Güya Çin metinleri sadece Amerika kıtasına mahsus bazı hayvanlardan bahsediyormuş. Ama öncelikle Amerikan yerlilerinden bahsetmediklerine şaşmak gerekir.
Çinlilerin seferi üzerinde anlatılan hikayelere haklı olarak güvenmeyenler, Viking masallarına sevecen ve sessiz bir bakışla yetiniyorlar. Birkaç zamandır Arap denizcilerin Akdeniz’deki Basra Körfezi, Kızıldeniz, Hint Okyanusu hatta Çin Denizi’ne ve Afrika Boynuzu’na kadar sürdürdükleri başarıları daha ileriye götürme çabalarına da rastlanıyor.
Daha ileriye gidenler Müslüman denizcilerden çok bugünün Müslüman tarihçileri gibi görünüyor. Hatta leksikografi (bibliyografya ve sözlük), kartografya (haritacılık) alanında kayda değer tetkikleri olan bazı uzmanlar dahi bu alanda fanteziye girmekten çekinmiyor ve mutlaka gençleri, geniş kitleyi ve politikacıları etkiliyorlar. 12’nci asrın sonlarında Amerika’ya çıkmak ve arkeoloji ile ispatı mümkün olmayan camilerden söz etmek böyledir.
Yaptıkları tartışılıyor
Maalesef İslam dünyasında tarihçilik kaynakları, kullanım bakımından bazı noksanlar taşıyor. Ayrıca Vikinglerin torunlarına tanınan rüya görme hakkı Müslüman fatih ve denizcilerin torunlarına tanınmıyor. Dedelerinin usturlabı kullanma marifeti bilinmeyen ülkeye yani Amerika’ya yapılmış olan (!) seyahat için ikna edici değil.
İşin doğrusu Kristof Kolomb’un da kaşif olarak yaptıkları hep tartışılır. Kuşkusuz Kolomb Cenovalı ve İspanya’nın hizmetine girmiş. Hangi gemilerle yola çıktığı, donanımı belli. Seyir defteri elde, kullandığı harita ise münakaşalı. Hatta bizim Piri Reis haritasını neşreden Alman (Paul Kahle) Piri Reis haritasını dünyaya “kaybolmuş bir Kolomb haritası” diye tanıtmıştı. Bir Allah’ın kulu da; “Bu şayet dediğin gibi kopya ise haritanın aslı nerede ve nasıl tersim edilmiş?” diye sormadı. Bu sorgulama henüz başladı.
Seferi niye önemli?
Kolomb ulaştığı noktayı seyahatin başındaki tezine dayanarak Doğu Hindistandiye betimledi. Bugünün Antiller’ini ve Orta Amerika’yı Doğu Hint Adaları diye nitelendirdi. Seferinin önemi dünyanın yuvarlaklığını ortaya koymasıdır. Çıktığı yerlerin ayrı bir kıta olduğunu ise ondan sonra buraya giden büyük denizci Amerigo Vespucci kanıtladı. Onun için kıta onun adıyla Amerika diye anılıyor.
Kolomb’un talihi çok karartıldı. İspanya’nın Katolik kraliçesi Isabella’yı dolandırdığını, getirdiği ganimetin masrafı karşılamadığını neredeyse bütün saray erkanı tekrarladı durdu. Tarihçiler dediler ki; “Adam tam aziz ilan edilecekken Yahudi olduğu anlaşıldı”. Her halükarda bu kadar sefer yapılan, İspanya ile Portekizarasında papanın taksim ettiği, altınlarının yağmalandığı, yerlilerinin katledildiği, köleleştirildiği Amerika’dan frengi, onun yanında patates, domates, tütün geldi. Kıtanın coğrafyasının doğru tespiti ve haritasının çıkarılması ise bir asır sonra Fransız Bilimler Akademisi’nin sayesinde oldu. Ölçüp biçmek, konuşmak ve tahmin etmekten daha zordur.
Hızla büyüyen bir zümre
Güney Amerika kıtasına göç eden Müslümanlar Afrika’nın, Arabistan’ın ve Hint alt kıtasının fakirMüslümanlarıdır. Fakat bunlar kadar büyüyen bir kitle söz konudur. Güney Amerika Katolikleri bir müddettir ihtiyaçları olan manevi hizmeti RomaKatolik Kilisesi’nden göremiyorlar. Daha önce cemaatleriyle çok yakın ilgi kuran ve onların sorunlarına çare arayan Dominikenler Papalık tarafından solcu oldukları gerekçesiyle tamamen saf dışı edildiler. Hiçbir şekilde misyoner faaliyetleri olmayan Rum Ortodoks Kilisesi ise rahiplerinin halkla iç içe olmaları ve “ziyaret”e önem vermeleri dolayısıyla kendiliğinden Katolik halkın sempatisini kazandı. Ve bu mezhebe geçişler başladı.
Bugün bu kalabalık grubun yanında daha da hızla büyüyen bir zümre varsa o da Meksika ve bütün Güney Amerika’daki Müslüman nüfustur. Bu dünyadaki Müslümanlığa yaklaşmanın yolu bu gerçeği bilmek olmalıdır.
